Beluister op Soundcloud:
Beluister op Spotify, Apple Podcast of Stitcher
Tekst van deze aflevering waarom gebruiken we dagelijks nog de namen van oude goden?
De onderstaande uitgeschreven tekst is zoals ik het vertel, dus perfect is het Nederlands niet, want mijn podcast is met zo weinig mogelijk verbeteringen opgenomen. Gewoon door te vertellen. Daarom de West-Vlaamse tongval, met inslikkende medeklinkers, dezelfde uitspraak voor een ‘g’ en een ‘h’. Wie een hekel heeft aan West-Vlaams, die luistert beter niet. Maar dan weet je ook niet wat je mist. Een moeilijke keuze, ik weet het.
Soms denk ik nog eens aan de oude goden: waar zouden die nu zijn? Afgedankt, in pensioen gezet, uitgerangeerd. Je zou nu kunnen denken dat de namen van oude goden volledig verdwenen zijn uit ons dagelijks leven, maar niets is minder waar. We spreken de namen van oude goden misschien wel vaker uit dan de huidige goden en heiligen. Want ze komen terug in zowel de dagen van de week als de namen van maanden. Zouden zij er gelukkig mee zijn dat hun naam nog zo vaak wordt uitgesproken denkt de fictie-auteur in mezelf van?
De maanden van het jaar
Laat me eerst beginnen met de maanden. De maanden die overigens totaal verkeerd geteld worden, want september verwijst naar de zevende maand (septem), oktober (octo) naar de achtste maand, november (novem) naar de negende maand en december (decem) naar de tiende maand. Dit hebben we overgenomen van de Romeinen, waar er oorspronkelijk maar tien maanden waren totdat januari en februari toegevoegd werden in 153 voor Christus. Wanneer we dit overgenomen hebben is niet zeker, wellicht in de middeleeuwen. Want voordien hadden de maanden oud-Nederlandse benamingen zoals:
- september: herfstmaand of havermaand
- oktober: zaaimaand of wijnmaand
- november: slachtmaand of nevelmaand
- december: wintermaand of sneeuwmaand
Door januari en februari toe te voegen, begon het jaar niet meer op 1 maart, maar iets vroeger. Januari verwijst naar de Romeinse God Janus, een god die het einde aankondigt van iets, maar ook het begin. De god van het begin en het einde. Vaak afgebeeld met twee gezichten die elk naar een andere kant kijken. Vroegere benaming: louwmaand, nieuwjaarmaand of wintermaand.
Buste van Janus uit het Vaticaan – bron: Wikimedia
Februari komt dan weer van Februus, de god van de purificatie en de onderwereld. Want februari was de maand van de grote reiniging en boetedoening of februa. In deze maand werden reinigings- en vruchtbaarheidsfeesten gevierd (Lupercalia) ter ere van de wolfsgod Lupercus. Germaanse stammen hadden dan weer vrouwen- en vruchtbaarheidsfeesten die door de Romeinen Spurcalia werden genoemd (spurcus betekent smerig). Of het daarom is dat februari vroeger sprokkelmaand of schrikkelmaand werd genoemd, is niet geweten. Wellicht komt sprokkelmaand van het overslaan van een aantal dagen, want sprokkelen is een oud woord voor springen.
Maar dan hebben we het nog niet gehad over maart, verwijzend naar de Romeinse oorlogsgod Mars. Een merkwaardige naamkeuze voor een maand die staat voor het begin van de lente. De oude benaming is dan ook lentemaand of kalvermaand. Ofwel is het gewoon zo omdat door het betere weer de legioenen terug op mars konden gaan en veldtochten opnieuw konden aanvatten. Mars was in zijn oorspronkelijke gedaante niet enkel een oorlogsgod, maar ook een god van de vegetatie, dat kan ook een verklaring zijn waarom hij hier voorkomt.
De Mars van Zeugma (Zeugma Mozaïekmuseum Turkije- Bron: wikimedia
April is een rare maand, men weet niet exact wat de verklaring is voor de naam. De oude benaming is grasmaand of kiemmaand. Mogelijk komt dit van aperire, wat ‘openen’ betekent want de natuur groeit (apricus is latijn voor door de zon beschenen) ofwel toch van een oude god: Apollo, de god van de liefde werd soms ook Aperta genoemd. Een andere theorie verwijst naar Aphrodite, de godin van de liefde die in het Etruskisch aprilis werd genoemd.
Dan komen we bij mei: de Griekse aardegodin Maia die aan de oorsprong lag van de Romeinse Bona Deafeesten, een feest van de natuur en de groei. Maar omdat je niet alle verklaringen aan een vrouwelijke godin mag overlaten, komt ook Jupiter Maius in aanmerking: de god van de groeikracht. Major wil dan ook groter zeggen in het Latijn. Vandaar dat onze voorouders ook spraken van de bloeimaand. Komen we zo tot juni, een verwijzing naar Juno, de beschermgodin van de vrouw en het huwelijk. Als je trouwplannen hebt, weet je welke maand te kiezen. Ook wel de zomermaand genoemd. Wellicht wist men toen nog niet dat je meer kans hebt op mooier zomer weer in de twee maanden die volgen. Want als je maanden verwijzen naar goden, dan moet je daar als Romeinse keizer toch ook tussen staan als je enige status wilt bereiken. Zo komen we bij juli als verwijzing naar Julius Caesar en augustus als verwijzing naar keizer Augustus. Oorspronkelijk was de naam Quintilis (vijfde maand) en Sextilis (zesde maand). Ook wel de hooimaand en de oogstmaand de oude Nederlandse taal.
Tijdens de Franse revolutie hebben de namen allemaal ook nog eens een andere naam gekregen en ze begonnen 10 dagen vroeger. Ik ga ze hier niet opsommen je kan het lezen op mijn website. Als je revolutionair wilt zijn, dan kan je niet anders dan de namen van de maanden wijzigen. Misschien is dat ook nog een idee voor het Vlaamse canon?
Januari: sneeuwmaand (nivôse)
Februari: regenmaand (pluviôse)
Maart: windmaand (ventôse)April: kiemmaand (germinal)
Mei: bloeimaand (floréal)
Juni: weidemaand (prairial)
Juli: oogstmaand (messidor)
Augustus: hittemaand (thermidor)September: vruchtmaand (fructidor)
Oktober: wijnmaand (vendémiaire)
November: nevelmaand (brumaire)
December: rijpmaand (frimaire)
De dagen van de week
Nu denk je misschien dat we alle oude godennamen wel gehad hebben die we in het dagelijkse leven uitspreken, maar dan vergeet je nog de dagen van de week.
Maandag en zondag verwijzen gewoon naar de zon (de dies solis) en de maan (de dies lunae), maar de andere dagen verwijzen naar oude goden. In zuiderse landen wordt bij zondag ook vaak verwezen naar ‘de dag des heren’, bijvoorbeeld domingo in het Spaans of domenica in het Italiaans, dus zondag is dan toch nog een verwijzing naar een god in sommige talen. Alhoewel onze voorouders zowel de maan als de zon vereerden, dus strikt genomen verwijzen alle dagen de week naar verering.
Alleen hangt het er vaak vanaf in welke taal. Want het kan een andere god zijn die op de proppen komt als je een dag van de week in een andere taal uitspreekt. Zo verwijst dinsdag naar de Germaanse god Tiwaz, een oorlogsgod. Soms spreekt men ook van de Germaanse Thingsus, de god van de volksvergadering, mogelijks is dat dezelfde god. Volksvergadering of oorlog, zoveel verschil was er blijkbaar niet.
Tyr gelijkgesteld met Mars in een achttiende eeuwse manuscript – bron: Wikimedia
In het Frans (mardi) of Spaans (martes) wordt dan weer verwijzen naar de Romeinse oorlogsgod Mars, die was blijkbaar nogal populair om zijn naam te lenen. Ben je op oorlogspad, dan kies je dus best voor een dinsdag in maart.
Woensdag verwijst dan weer naar de Germaanse oppergod Wodan (Engels: wednesday: day of Wodan). Maar in het Frans (mercredi) en Spaans (miercoles) wordt dan weer verwezen naar de Romeinse god van de winst en de handel: Mercurius. Als je een goede businessdeal wilt sluiten weet je nu welke dag je best kiest: woensdag.
Donderdag is Donar, de dondergod. Ook wel beter gekend als Thor. Slaande ruzie zal je wellicht sneller op donderdag hebben. Maar gelukkig is er vrijdag: Freia, de Germaanse godin van vruchtbaarheid, liefde en wellust, bij de Romeinen Venus, vandaar vendredi in het Frans en venerdi in het Italiaans.
Thor’s Fight with the Giants by Mårten Eskil Winge (1872) – bron: Wikimedia
Zaterdag is Saturnus, de god van de landbouw, tijd om in de tuin te werken (sator, zaaien). Of je zaait wat je in de week hebt gepland?
Dus zelfs al zijn de oude goden uit ons religieus of spiritueel leven verdwenen, we spreken hun naam nog alle dagen uit. Als dat geen goede marketing is geweest. Onbewust blijven ze altijd bestaan.
Bronnen:
https://onzetaal.nl/taaladvies/namen-van-maanden
https://onzetaal.nl/taaladvies/dagen-van-de-week
https://onzetaal.nl/taaladvies/alternatieve-maandnamen
https://www.uitdeoudekoektrommel.com/franse-jaartelling/
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Franse_republikeinse_kalender
